Leiderschap speelt meer dan ooit een rol in ons dagelijks leven. Dan heb ik het over leiderschap van onze ‘leiders’ (politici, rechters, medici, leraren etc) maar ook over ons eigen, oftewel persoonlijk leiderschap.

Deze twee vormen van leiderschap vormen de kern van deze en mijn komende blogs. Maar eerst in deze blog een historisch perspectief van leiderschap.

Leiderschap door de jaren heen

Het fenomeen ‘leiderschap’ heeft bestaan vanaf het begin van de mensheid, toen de homo sapiens in tribale verbanden gezamenlijk optrokken, maar het stamhoofd de richting bepaalde.

Het beginpunt van leiderschap ligt echter in de vastlegging ervan. Belangrijk is om te melden dat de historie bijna altijd wordt geschreven door de overwinnaars. We weten veel meer van Julius Caesar en Alexander de Grote dan van iemand als Spartacus.

Macchiavelli

De eerste klassieke verhandeling over leiderschap in Europa stammen van Plato (427-347 BC.) en Aristoteles (384-322 BC.) Bekend en op sommige vlakken nog steeds actueel is ‘Il Principe’ van Machiavelli, geschreven in 1513. Hierin wordt leiderschap beschreven in de politieke context van Florence ten tijde van de Renaissance.

Een goede leider had volgens Macchiavelli eigenschappen als daadkracht, wreedheid, onverschrokkenheid en een voorliefde voor vriendjespolitiek. Beloftes waren een middel om een doel te bereiken, nooit een leidraad voor het eindresultaat. Een ware leider hield altijd het belang van zijn staat (of organisatie) voor ogen. En dat doel heiligt alle middelen

Heroïsch Leiderschap

Het leiderschap  rond 1840 wordt benoemd als ‘heroic leadership’.

Kenmerkend van dit soort leiderschap was dat de echte leiders zeer invloedrijke personen waren die, vanwege hun persoonlijk charisma, intelligentie, wijsheid of politieke vaardigheden hun macht gebruikten op een manier die een beslissende historische impact had.

De eeuwige invloed van  heldenleiderschap kan nog steeds worden waargenomen waar de verantwoordelijkheid voor het antwoord op enkele van ‘s werelds meest complexe problemen op de schouders van individuen, zoals presidenten en premiers en CEO’s, wordt gelegd.

Het concept van individueel heldendom bleef lang dominant in het leiderschapsdenken van het Victoriaanse tijdperk. De Held is de leider en andersom.

Scientific Management

Begin 1900 wordt onder invloed van de industriële revolutie de schaal van organisaties substantieel groter. Met deze schaalvergroting wordt het belang van de rationalisering van systemen en processen duidelijk.

Het Scientific Management ontstaat, met de Amerikaanse werktuigbouwkundig ingenieur Frederick Taylor als een belangrijke representant.

Deze managementstroming richt zich op een zo efficiënt mogelijke inrichting van bedrijfsprocessen op de werkvloer.

Dat klinkt op zich goed maar er zitten ook diverse kenmerken bij waar ik zo mijn vraagtekens bij heb.

Zo werd de arbeider gezien als een egocentrisch individu dat er de voorkeur aan geeft dat het management het denkwerk verricht (mbt arbeidsvraagstukken). Motivatie kwam tot stand door prestatiebeloning.

Een ander kenmerk was standaardisatie, het splitsen van taken en de strikte meting en toepassing van tijdsnormen. Dus weinig afwisseling, en geen invloed op het tempo van de werkzaamheden. En kijk nog maar eens naar ‘Modern Times’  met Charlie Chaplin, als je denkt dat dat gezond en productief is

Human Relations Movement

De economische depressie van 1929 veroorzaakte een volgende trendbreuk in het leiderschapsdenken en een besef dat management niet alleen een rationeel-technisch proces is maar dat ook de menselijke kant van arbeid een zeer relevante variabele vormt, leidend tot de Human Relations Movement. De beroemde Hawthorne-experimenten (1933) zijn hiervan een treffende illustratie. Dankzij deze experimenten werd duidelijk dat alleen al aandacht voor werknemers leidde tot betere prestaties.

De vier leiderschapstheorieën op een rijtje

Hoe kijken we nu tegen leiderschap aan?

De politiek-maatschappelijke omstandigheden zoals de koude oorlog, Thatcherisme, de opkomst van Bush en Blair, en de periode van terrorisme en fundamentalisme zijn bepalend voor de trends en benaderingen over leiderschap.

Leiderschap is altijd gerelateerd aan de culturele situatie van dat moment. Daarmee wordt ook steeds de norm van gebruikelijk en fatsoenlijk managementgedrag bepaald. Hoe vreemd of naïef dat ook mag lijken als je naar de geschiedenis kijkt vanuit het nu.

In het historisch perspectief wordt duidelijk dat leiderschap eigenlijk altijd bij leiders van groepen, gemeenschappen of organisaties lijken te horen. Deze groep leiders hebben echter in de laatste jaren een grote val in aanzien gemaakt, doordat een aantal leiders er een behoorlijk ‘potje’ van hebben gemaakt. Vooral de schandalen veroorzaakt door topbestuurders van organisaties hebben grote impact op het denken over leiderschap.  Denk hierbij aan Rochdale, Ahold en DSB.

Het vervelende is wel dat dit verval in aanzien doorwerkt in vrijwel alle leidinggevende rollen in onze maatschappij. Van Rechters tot Politici, van Politie tot directeuren, Van medisch specialisten tot leraren. Om over de priesters in de kerk nog maar te zwijgen….

Het vertrouwen in de mensen die deze rollen in onze maatschappij vervullen is sterk afgenomen. Dit afgenomen vertrouwen veroorzaakt een ontwrichting in onze maatschappij.

De behoefte aan een nieuw type leider ontstaat. Een leider die wel het aanzien en het vertrouwen verdiend en ook krijgt. Leiders dienen ethisch en in het belang van de organisatie te handelen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er nu veel wordt geschreven over ethisch, authentiek en dienend leiderschap.

De grote vraag daarbij is wie dat kan zijn en hoe die de huidige positie van leiders kan overnemen.

In mijn volgende blog ga ik in op ‘de nieuwe leider’

Duco Molenaar is oprichter en mede-directeur van Preventned. Zijn ultieme droom is dat iedereen met plezier naar zijn werk gaat.  Hij schrijft een blogcycli over rendement, leiderschap en inzetbaarheid. Waarin hij laat zien dat het een niet zonder het ander kan om te bereiken dat een organisatie floreert met de mens als uitgangspunt.